Υπάρχουν διάφορες ουσίες χρήσης-κατάχρησης που προκαλούν εξάρτηση και περιλαμβάνουν το αλκοόλ, την ηρωίνη, την κοκαΐνη, τις βενζοδιαζεπίνες, την αμφεταμίνη κ.ά.
Η αιτιολογία της διαταραχής χρήσης ουσιών και αλκοόλ περιλαμβάνει ένα σύνθετο μοντέλο, όπως:
Βιολογικούς παράγοντες (προσωπικές ιδιαιτερότητες όπως η ειδική ευαισθησία στις δράσεις μιας ουσίας, ο μεταβολισμός της ουσίας, η κυτταρική προσαρμογή μέσα στο Κ.Ν.Σ., η χρόνια έκθεση στην ουσία και η ειδική ευαισθησία σε ιατρικές και νευροψυχιατρικές επιπλοκές από τη χρόνια λήψη ουσιών).
Ψυχολογικούς παράγοντες (η παράλληλη ύπαρξη ψυχοπαθολογίας όπως κατάθλιψη, άγχος, ψύχωση, διαταραχές διατροφής, διαταραχής ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας-ΔΕΠΥ κ.ά. Επίσης, ορισμένα προδιαθεσικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, όπως η αναζήτηση αισθητηριακής απόλαυσης, κακός έλεγχος παρορμήσεων, δυσκολία στην αναβολή της απόλαυσης, αντικοινωνικές τάσεις, το ισχυρό στρες στο παρόν ή το παρελθόν και η επίπτωση από σωματικά προβλήματα όπως ο χρόνιος πόνος. Συχνά λόγω των ανωτέρω, η χρήση ουσιών αρχίζει σαν μια προσπάθεια αυτοθεραπείας).
Κοινωνικούς παράγοντες (η επιρροή από συνομηλίκους ή φίλους – χρήση ουσιών με σκοπό την απόλαυση, η διαθεσιμότητα των ουσιών σε διάφορες φάσεις της εξέλιξης του ατόμου και διάφορα κοινωνικο-οικονομικο-πολιτικά προβλήματα των κοινωνιών που σχετίζονται με την απουσία στόχων και αξιών).
Γενετικούς παράγοντες (έχει αποδειχθεί κληρονομική επιβάρυνση στο θέμα εξάρτησης του αλκοόλ, όπου ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό μεταφέρεται γενετικά και αυξάνει την ευαλωτότητα. Υψηλά ποσοστά διαταραχών εμφανίζονται σε παιδιά γονέων που είναι χρήστες ουσιών).
Χαρακτηριστικά – Διαγνωστικά κριτήρια της Διαταραχής χρήσης ουσιών. Τα κύρια χαρακτηριστικά και κριτήρια κατά το Αμερικάνικο ταξινομικό σύστημα DSM-5 είναι:
Ανεπαρκής έλεγχος χρήσης μιας ουσίας, όπως:
1) Χρήση μιας ουσίας σε μεγαλύτερες ποσότητες ή για μεγαλύτερες περιόδους σε σχέση με την αρχική πρόθεση του ατόμου.
2) Επιθυμία του ατόμου να διακόψει ή να ρυθμίσει τη χρήση μιας ουσίας και αναφορές πολλαπλών ανεπιτυχών προσπαθειών να μειώσει ή να διακόψει τη χρήση.
3) Ένα μεγάλο μέρος του χρόνου δαπανάται σε δραστηριότητες που έχουν να κάνουν με την απόκτηση, τη χρήση ή την ανάνηψη της ουσίας.
4) Πόθος-craving-έντονη επιθυμία ή παρόρμηση για την ουσία, που μπορεί να συμβεί οποτεδήποτε, αλλά πιο συχνά σε μέρη που είχε αποκτηθεί ή είχε γίνει χρήση.
Κοινωνική έκπτωση:
5) Επανειλημμένη χρήση μιας ουσίας μπορεί να οδηγήσει σε αποτυχία στην εκπλήρωση βασικών υποχρεώσεων του ρόλου του ατόμου στην εργασία, στο σχολείο ή στο σπίτι.
6) Συνέχιση της χρήσης της ουσίας παρά τα επίμονα ή επανειλημμένα κοινωνικά και διαπροσωπικά προβλήματα που προκαλούνται ή επιδεινώνονται από τη χρήση της ουσίας.
7) Εγκατάλειψη ή μείωση σημαντικών κοινωνικών, επαγγελματικών ή ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων εξαιτίας της χρήσης της ουσίας.
Επικίνδυνη χρήση της ουσίας:
8) Επανειλημμένη-υποτροπιάζουσα χρήση μιας ουσίας σε καταστάσεις όπου είναι σωματικά επικίνδυνο.
9) Συνέχιση της χρήσης μιας ουσίας παρά την επίγνωση της ύπαρξης μόνιμου ή υποτροπιάζοντος σωματικού ή ψυχολογικού προβλήματος, το οποίο είναι πιθανό να έχει προκληθεί ή επιδεινωθεί από την ουσία.
Φαρμακολογικά κριτήρια:
10) Ανοχή: ανάγκη για αυξημένες ποσότητες της ουσίας προκειμένου να επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα ή σαφώς περιορισμένο αποτέλεσμα με τη συνέχιση της χρήσης της ίδιας ποσότητας της ουσίας.
11) Απόσυρση-Στέρηση: το στερητικό σύνδρομο της ουσίας. Χρήση της ουσίας για αποφυγή ή ανακούφιση των στερητικών συμπτωμάτων. Ούτε η ανοχή ούτε η στέρηση είναι απαραίτητα για τη διάγνωση της διαταραχή χρήσης ουσιών.
Θεραπευτική αντιμετώπιση της διαταραχής χρήσης ουσιών και αλκοόλ: φαρμακευτική αντιμετώπιση του στερητικού συνδρόμου για την όποια ουσία και της συννοσυρότητας με άλλες παθήσεις, όπως αγχώδης/καταθλιπτική/ψυχωτική διαταραχή, ψυχοεκπαίδευση, υποστηρικτική ψυχοθεραπεία κ.ά.
